De dreigende oorlogssituatie rond Oekraïne doet denken aan de valstrik van Thucydides, die, op het gebied van internationale betrekkingen, wijst op een historische situatie waarin een dominante macht een oorlog aangaat met een opkomende macht, voortgedreven door de angsten die de opkomst bij de heersende macht oproept. In de wereld van supermachten wordt al gauw gedacht in termen van: "The winner takes it all."De afloop voorspelt voor het Westen weinig goeds.
Thucydides was een Atheense historicus en generaal die leefde in de 5e
eeuw voor Christus. Beschouwd als de vader van het politiek realisme,
zette hij zijn theorie uiteen over de oorsprong van de Peloponnesische
oorlog tussen Athene en Sparta. Deze hypothese, ontwikkeld door de
hedendaagse Amerikaanse historicus Graham T Allison met betrekking tot
machtsconcurrentie tussen China en de VS, leidde tot de term "Thucydides-valstrik".
Zoals Allison heeft geschreven: "De valstrik van Thucydides verwijst
naar de natuurlijke, onvermijdelijke verwarring die optreedt wanneer
een opkomende macht een heersende macht dreigt te verdringen - de
resulterende structurele spanning maakt een gewelddadige botsing de
regel, niet de uitzondering".
Ruim 100 jaar geleden wasde Eerste Wereldoorlog - en het is tot op de
dag van vandaag een ontnuchterende herinnering aan het vermogen van de
mens tot dwaasheid. Historici vandaag de dag zeggen dat die oorlog "onvoorstelbaar"
was, maar is dat een verklaring over wat er mogelijk is in de wereld -
of alleen over wat onze beperkte geest kan bevatten? In 1914 konden
maar weinigen zich voorstellen dat er een slachting zou plaatsvinden
op een schaal die een nieuwe categorie inluidde: een wereldoorlog.
Toen de oorlog vier jaar later eindigde lag Europa in puin: de keizer
was verdwenen, het Oostenrijks-Hongaarse rijk ontbonden, de Russische
tsaar omvergeworpen door
de bolsjewieken, Frankrijk bloedde een generatie lang.
Een millennium waarin Europa het politieke centrum van de wereld was
geweest kwam tot stilstand. De bepalende vraag over de
machts-verhoudingen in de wereld voor de huidige generatie is of
Rusland en de Verenigde Staten (en Europa) kunnen ontsnappen aan de
valstrik van Thucydides.
Gebaseerd op wat er zich nu op het wereldtoneel afspeelt, en met de
Griekse historische metafoor in gedachten, is oorlog tussen de
Verenigde Staten en Rusland in de (zeer) nabije toekomst niet alleen
mogelijk, maar veel waarschijnlijker dan menigeen denkt. Inderdaad, te
oordelen naar de historische gegevens, is oorlog waarschijnlijker dan
niet. Bovendien dragen de huidige onderschattingen en misvattingen van
de inherente gevaren in de relatie tussen de VS en Rusland sterk bij
aan die gevaren.
Een risico verbonden aan de Valstrik van Thucydides is dat een
gebruikelijke - niet alleen een onverwachte, buitengewone gebeurtenis
- grootschalige conflicten kan veroorzaken. Wanneer een
opkomende macht dreigt om een heersende macht te verdringen, of
bijvoorbeeld de moord op prins Ferdinandg in 1914, kan het een cascade
van reacties initiëren die op hun beurt resultaten opleveren die geen
van de
partijen anders zouden hebben gekozen.
Oorlog is nooit onvermijdelijk. De hierboven genoemde Allison leidde
een onderzoek van het Harvard University Belfer Center for Science and
International Affairs, waaruit naar voren kwam dat van de 16
historische voorbeelden van een opkomende macht die een heersende
macht bedreigt, er 12 in oorlog en massaal bloedvergieten eindigden.
Zie bijgaand overzicht..
Je zou denken dat die relevante lessen uit het verleden goede lessen
zijn voor de wereldleiders van heden. Ontsnappen aan de valstrik vereist
enorme inspanning. Maar keer op keer maken grote landen de fouten van
strategische misrekening, en kunnen dergelijke valstrikken voor zichzelf
creëren.
Meer dan 2.400 jaar geleden bood de Atheense historicus Thucydides een
krachtig inzicht: “Het was de opkomst van Athene, en de angst die dit
inspireerde in Sparta, wat een oorlog onvermijdelijk maakte.” Thucydides
ging naar de kern van de zaak, focus op de onverbiddelijke, structurele
stress veroorzaakt door een snelle verschuiving in de machtsverhoudingen
tussen twee rivalen.
Thucydides identificeerde twee belangrijke drijfveren van deze dynamiek:
het groeiende recht van de opkomende macht. Zijn de VS en Rusland op weg
naar een oorlog? Te oordelen naar de historische feiten is een
oorlog waarschijnlijker dan niet.
En de meest vooraanstaande geostrategische uitdaging van is niet
gewelddadig Islamitische extremisme of een economisch opkomend China,
maar juist Rusland.
In de zaak waarover Thucydides schreef in de vijfde eeuw voor Christus
was Athene in meer dan een halve eeuw verworden tot een toren van
beschaving, die vooruitgang heeft opgeleverd in de filosofie,
geschiedenis, drama, architectuur, democratie, en maritieme bekwaamheid.
Dit schokte Sparta, die een eeuw lang de leidende landmacht was geweest
op het schiereiland Peloponnesos.
Zoals Thucydides het zag was de positie van Athene begrijpelijk.
Naarmate haar invloed groeide, zo nam ook haar zelfvertrouwen toe, het
bewustzijn van onrechtvaardigheden uit het verleden, de gevoeligheid
voor gevallen van gebrek aan respect, en het aandringen dat eerdere
regelingen worden herzien om nieuwe realiteiten van macht te
weerspiegelen. Het was ook natuurlijk, legde Thucydides uit, dat Sparta
de Atheense houding als onredelijk interpreteerde, ondankbaar en
bedreigend voor het systeem dat juist zij had opgezet - en waar binnen
Athene tot bloei was gekomen.
Thucydides beschreef de veranderingen in relatieve macht, maar hij
richtte zich ook op percepties van verandering bij de
leiders van Athene en Sparta. Dit bracht elk ertoe om allianties te
sluiten en te versterken met andere staten in de hoop tegenwicht te
bieden aan de andere. Maar zo'n verstrengeling verloopt aan beide zijden.
(Het was om deze reden dat George Washington waarschuwde dat Amerika
moest oppassen voor "verstrengelde allianties.")
Toen er een conflict uitbrak tussen de stadstaten Korinthe en Corcyra (nu
Corfu), vond Sparta het nodig om te komen tot de verdediging van
Korinthe, wat Athene weinig andere keus liet dan háár bondgenoot te
steunen. De Peloponnesische Oorlog volgde. Toen het 30 jaar later
eindigde was Sparta de nominale overwinnaar. Maar beide staten lagen in
puin, waardoor Griekenland kwetsbaar was voor de Perzen.
De criteria voor wat de betekenis van een bepaalde macht bepaalt, zijn
echter niet zo eenvoudig als vroeger. Want oorlogvoering is in de 21e
eeuw zó veelzijdig geworden dat het niet alleen economisch en militair
is. China vormt een economische bedreiging voor de VS, aangezien het
Amerika dreigt in te halen als de nummer 1 economische wereldmacht. De
wens van Peking om op economisch vlak te concurreren, vertaalt zich
echter niet noodzakelijkerwijs in geopolitieke invloed. Zoals we
hebben gezien aan de heropleving van Rusland in de afgelopen twintig
jaar is juist dit land de belangrijkste bedreiging voor de Amerikaanse
hegemonie geworden.
Hoewel het belang van Rusland in 2014 door president Obama werd
gebagatelliseerd, werd het slechts een jaar later door de stafchef van
het leger, Mark Milley, genoemd als de grootste bedreiging voor de VS.
Milley zei destijds: "In termen van capaciteit is Rusland het enige
land op aarde dat de mogelijkheid heeft om de Verenigde Staten van
Amerika te vernietigen." Amerikaanse bondgenoten hebben dit voorbeeld
gevolgd, waarbij het Verenigd Koninkrijk vorig jaar verklaarde dat
Rusland de grootste bedreiging voor zijn bestaan vormde en Rusland
bestempelde als een 'vijandige staat' en China als een 'commerciële
concurrent'. De EU heeft eveneens gezegd dat Rusland een 'ernstige
staat' veroorzaakte, 'verslechtering van de Europese veiligheid'.
De wapencapaciteit van Rusland overtreft die van enig ander land tot
nu toe, en zijn vermogen om de VS mogelijk uit te roeien, zoals Milley
in 2015 al zei, betekent dat het momenteel in termen van militaire en
geostrategische invloed een grotere bedreiging vormt voor de VS dan
voor China. De recente voorbeelden van het sturen van vredeshandhavers
naar Kazachstan; de sleutelrol die het heeft gespeeld in de crisis in
Oekraïne met de totstandkoming van de akkoorden van Minsk; de steun
aan de Wit-Russische president Alexander Loekasjenko tijdens de onrust
in 2020; de centrale rol die het speelt in discussies rond Iran; de
hulp die aan president Assad van Syrië is gegeven: overal waar de VS
hebben geprobeerd om revoluties te (ontketenen en) ondersteunen of
haar denkbeelden wenst te verspreiden, is Rusland er geweest om de
heersende regeringen te versterken. Als zodanig verstikt het Amerika's
projecten rechts, links en in het midden.
Is oorlog dan onvermijdelijk? Welnu, tot op zekere hoogte is de oorlog
al begonnen en heeft die zich het afgelopen decennium op een hybride
manier afgespeeld. Cyberaanvallen, economische oorlogvoering in de
vorm van sancties, informatie-oorlogvoering en zelfs militaire
conflicten in Oekraïne en Syrië: al jaren vindt er een geleidelijke
escalatie van spanningen plaats.
Eén van de belangrijkste Russische geleerden, wijlen professor Stephen
F Cohen, was niet lang voor zijn dood diep bezorgd over de richting
waarin de dingen gingen. In zijn boek 'Oorlog met Rusland?'
gepubliceerd in 2018, legde hij uit waarom hij de huidige 'koude
oorlog' 'gevaarlijker' vond dan de vorige. In een interview legde hij
uit dat een conflict met Rusland een 'reële mogelijkheid' was, maar
dat er nog tijd was om actie te ondernemen om het te vermijden.
Helaas lijkt het alsof de tijd om is. Ongelooflijk, Cohen leek te
voorspellen welk traject de dingen hebben afgelegd. Hij vroeg: 'Wat
als - en het is niet hypothetisch aangezien we de gevaren hiervan zien
van Syrië tot de noordelijke Oostzee, ook tot Oekraïne - wat als we
een Cubaanse raketcrisis-achtige situatie krijgen? Trump wordt niet
vertrouwd in dit land, Poetin wordt alom gedemoniseerd en het ontvouwt
zich aan de Russische grenzen... hoe kunnen we vermijden wat er had
kunnen gebeuren in de Cubaanse rakettencrisis?'
Hoewel velen hebben gewezen op het ontbreken van een ideologisch
conflict tussen Rusland en het Westen (waarover we eerder een arikel
hebben geschreven) zijn er grote verschillen in de kernwaarden van
liberalisme en conservatisme die wèl een ideologische kloof vormen.
Stephen Cohen lichtte dit ook toe tijdens het interview. Hij wees erop
dat ideologische aspecten 'kennelijk' een kenmerk zijn van de huidige
'koude oorlog': 'Poetins Rusland', zoals ze het noemen, wordt ervan
beschuldigd ideologisch een bastion te zijn van reactionair,
antimodern, anti-politiek correct denken, en het gebruikt deze
vermeende ideologische voorstelling om bondgenoten over de hele wereld
aan te trekken, inclusief landen in Europa.'
Een deel van de reden waarom hij vond dat de zaken dramatischer
verslechterden dan tijdens de eerste Koude Oorlog, was dat veel van de
samenwerkingsmechanismen die destijds door Moskou en Washington waren
gecreëerd - culturele uitwisselingen tot
wapenbeheersingsovereenkomsten tot nucleaire overeenkomsten - worden 'versnipperd',
zoals hij het uitdrukte.
Cohen noemde de toespraak van Vladimir Poetin in München in 2007 als
het cruciale moment dat de loop van de moderne geschiedenis voor
altijd veranderde. Want het was toen dat Poetin aankondigde dat er
geen concessies meer aan het Westen zouden worden gedaan. De geleerde
beschreef de 'shock' van de VS bij deze ondervraging van de
Amerikaanse overkoepelende autoriteit. Hij geloofde dat Amerika met de
val van de Sovjet-Unie tevreden was dat het de Koude Oorlog had
gewonnen en dat zijn liberale waarden zouden zegevieren.
Cohen zei: ''Ik denk dat het een schok was toen dit zich ontvouwde
onder Poetin in Washington, dat dit niet is wat het zou moeten zijn,
dit dwarsboomde of onverenigbaar was met de manier waarop de
Amerikaanse politieke, economische media-elite de rechtmatige rol van
de Verenigde Staten zien en dus begon een demonisering van Poetin te
ontstaan.'
Dus als we de hypothese van Cohen aannemen, dan is de schok en het
ongeloof over de heropleving van Rusland nu veranderd in een volledige
propagandacampagne en demonisering van Rusland en zijn leider. Het
probleem is nu dat in plaats van dat dingen worden teruggedraaid en
de-escalatie plaatsvindt, de situatie alleen maar erger is geworden.
En dan hebben we ook nog de Europese Unie, die op economisch vlak dan
wel een wereldmacht kan zijn maar militair niets voorstelt, waarvan op
macht beluste, aan grootheidswaanzin lijdende politici dag in dag uit
olie op het vuur blijven gooien. In feite kunnen we Trump misschien
bedanken voor het enigszins uitstellen van de escalatie, aangezien de
relaties onder zijn leiding niet zo snel verslechterden als onder de
huidige Democratische leiding van een seniele president en
oorlogszuchtige haviken.
Wij denken dat we het stadium van discussie voorbij zijn. Het is nu
bijna onmogelijk om dingen terug te draaien. Het Westen heeft Rusland
de afgelopen jaren ideologisch, economisch, politiek en militair in
een hoek gedreven. De VS is een afbrokkelende macht, en hoewel ze
weigert dat feit te accepteren, zal haar hegemonie worden tegengegaan
door o.a. Rusland en China. Denken dat een militair conflict (van een
of andere aard) kan worden vermeden, is wishful thinking - Thucydides'
Valstrik suggereert anders.
De ergste nachtmerrie van de VS heeft plaatsgevonden: Rusland is
herboren uit de as van de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Nu is het
een macht om rekening mee te houden, en daar kan niemand meer om heen.
[Alle links, bronnen,
documenten en meer informatie uitsluitend voor abonnee's]
[21 januari 2022]
Afdrukken
Doorsturen
