Azerbeidzjan heeft de controle over de regio Nagorno-Karabach verworven nadat een beslissend militair offensief de lokale etnische Armeense strijdkrachten dwong in te stemmen met ontwapening en zich terug te trekken.
Nadat de Azerbeidzjaanse strijdkrachten op 19 september een
grootschalige militaire operatie in Nagorno-Karabach hadden gelanceerd,
werd het duidelijk dat de Armeense premier Yerevan niet van plan was
in te grijpen en de lokale Armeniërs, die de meerderheid van de
bevolking in de regio uitmaken, te beschermen. Als gevolg hiervan zijn
duizenden Karabach-Armeniërs al hun huizen ontvlucht, zich er terdege
van bewust dat het een kwestie van tijd is voordat het Azerbeidzjaanse
leger delen van het bergachtige gebied herovert die nog steeds in
Armeense handen zijn.
Ook al hebben Bakoe en de feitelijke autoriteiten van het zelfbenoemde
Artsakh op 20 september een staakt-het-vuren ondertekend – een
document dat in werkelijkheid de capitulatie van de Karabach-Armeniërs
voor Azerbeidzjan weergeeft – betekent dit niet dat de spanningen in
de regio voorbij zijn. Volgens de deal moeten de Armeense
strijdkrachten in Karabach “hun wapens neerleggen, gevechtsposities en
militaire posten verlaten en zich volledig ontwapenen”. Van Russische
vredeshandhavers, die naar Nagorno-Karabach werden uitgezonden als
gevolg van de 44 dagen durende oorlog die Armenië en Azerbeidzjan in
2020 vochten, wordt verwacht dat zij “de uitvoering van het
staakt-het-vuren coördineren”.
Met andere woorden: de rol van Rusland is om Azerbeidzjan te helpen de
Armeense strijdkrachten in Nagorno-Karabach te ontwapenen. Het is
waarschijnlijk is dat veel Armeniërs door Russische vredeshandhavers
geholpen zullen worden bij de evacuatie naar Armenië. Degenen die
besluiten hun huizen niet te verlaten, zullen moeten worden
geïntegreerd in de Azerbeidzjaanse samenleving. Er bestaat echter de
vrees dat de Armeniërs te maken kunnen krijgen met etnische
zuiveringen. Daarom wordt verwacht dat de overgrote meerderheid van
hen de regio in de nabije toekomst zal verlaten.
Armenië betwist niet langer dat Nagorno-Karabach deel uitmaakt van
Azerbeidzjan. Het vooruitzicht op een vreedzame oplossing van een
regionaal conflict zou goed nieuws moeten zijn, maar dit is een
ongelooflijk complexe situatie met een externe omgeving waarin een
meedogenloze oorlog woedt zonder einde in zicht, en de protagonisten
tegendraadse belangen nastreven.
Een regeling over het Nagorno-Karabach-conflict dat tot vrede en
verzoening leidt, zou in de nabije toekomst de weg kunnen openen naar
de toetreding van Armenië (en Azerbeidzjan) tot de EU en de NAVO. De
Armeense lobby's in de Europese hoofdsteden en Washington oefenen veel
politieke invloed uit. Het olierijke Azerbeidzjan kijkt naar de
Europese markt.
Dat gezegd hebbende zal Rusland zich verzetten tegen de uitbreiding
van de EU en de NAVO naar Transkaukasië, een zeer strategische
geografische regio op de grens van Oost-Europa en West-Azië, die zich
uitstrekt over het zuidelijke Kaukasusgebergte en een brug vormt over
de Zwarte Zee en de Kaspische Zee. Armenië heeft een militair
bondgenootschap met Rusland, maar premier Nikol Pashinyan heeft steeds
meer een blik geworpen op het Westen, inclusief de EU.
Eerder dit jaar heeft de EU op verzoek van Yerevan een civiele missie
in Armenië opgezet, waaronder operaties op verschillende punten langs
de grens met Azerbeidzjan. Ondertussen tekende de EU vorig jaar ook
een gasleveringsovereenkomst met Bakoe. De führerin van de Europese
Commissie Ursula von der Leyen prees Azerbeidzjan als een “cruciale
partner” bij het verzachten van de Europese energiecrisis.
Maar inmiddels is er dus wel het een en ander gebeurd. De Europese
Commissie heeft Azerbeidzjan veroordeeld voor de aanval in
Nagorno-Karabach. De kritiek was echter relatief mild - waarschijnlijk
omdat europese politici Bakoe tot het allerlaatste moment het hof
hebben gemaakt. In maart werd de Azerbeidzjaanse dictator Ilham Aliyev
ontvangen op de Duitse kanselarij. Bondskanselier Scholz was werkelijk
in vervoering: “Azerbeidzjan is een partner van steeds groter belang
voor Duitsland en de Europese Unie.” Het land had volgens hem “het
potentieel om een belangrijke bijdrage te leveren aan de
diversificatie van de Duitse en Europese energievoorziening als het
gaat om olie en gas.”
Scholz volgde daarmee toen de lijn van zijn voormalige ministeriële
collega Von der Leyen. Een jaar geleden vloog de huidige EU-leidster
naar Bakoe en prees zij Aliyev (bijnaam: Saddam Hoessein van de
Kaukasus) tot in de puntjes. Op de website van de autocraat staat nog
steeds haar foto. Voor Von der Leyen is Aliyev een “betrouwbare
partner”. Het gaat dan vooral - zoals we al schreven - om de gas- en
olieleveringen uit Rusland, die sinds de oorlog in Oekraïne zijn
onderbroken, te vervangen. Daarom wordt hij het hof gemaakt.
De voorzitter van de Europese Raad Michel was bijzonder actief. Hij
probeerde te bemiddelen in het conflict om Nagorno-Karabach, maar had
geen geluk. Ondanks verschillende ritten in de privéjet, waar Von der
Leyen ook vaak gebruik van maakt, kwam hij met lege handen terug.
Maar in plaats van de druk op Azerbeidzjan te vergroten, keken Michel
en Von der Leyen toe hoe de strop rond Nagorno-Karabach werd
aangetrokken. Een maandlange blokkade waarmee Aliyev de betwiste regio
wilde uithongeren, bleef zonder commentaar van EU-zijde.
Brussel hield zich ook stil bij verschillende grensincidenten, hoewel
EU-waarnemers er zelfs bij betrokken waren. De vrijage van
Azerbeidzjan ging door – tot het einde. Ook de verzoening met Turkije,
dat Azerbeidzjan steunt, werd voortgezet. Dit wreekt zich nu. De
“geopolitieke commissie” gokte op het verkeerde paard, De Europese
Commissie en de EU hebben een fout gemaakt. Mogelijk waren ze zelfs
medeplichtig. Het zal interessant zijn om te zien of de Europeanen nu
conclusies zullen trekken. De voorkeursmethode zou waarschijnlijk
bestaan uit sancties tegen de Azerbeidzjaanse gas- en olie-industrie.
Dit is ook in Rusland succesvol gebleken, toch? Het Europees
nepparlement heeft al opgeroepen tot sancties. De EU moet de
gasovereenkomst waarover Von der Leyen een jaar geleden onderhandelde,
heroverwegen. Sancties tegen de verantwoordelijken in Azerbeidzjan
worden ook in het spel gebracht...
Het strategische belang van de EU is dat Armenië en Azerbeidzjan de
Russische invloed in Transkaukasië tot een minimum beperken. Met
zoveel machtige geopolitieke spelers in de Kaukasus-regio is de
situatie kwetsbaar. De Spaanse stad Granada is de plek om naar te
kijken, waar over twee weken bijna vijftig Europese landen worden
verwacht voor gesprekken in het format van de Europese Politieke
Gemeenschap – inclusief Armenië en Azerbeidzjan.
Rusland vreest voor de veiligheid en stabiliteit van zijn
moslimrepublieken in de Kaukasus als de westerse inlichtingendiensten
zich vestigen in deze onstabiele regio met een gewelddadige
geschiedenis. Het is geen geheim dat de VS de twee Tsjetsjeense
oorlogen van Moskou (1994-2000) hebben aangewakkerd.
Volgens de door Moskou bemiddelde wapenstilstandsovereenkomst uit 2020
moesten Russische troepen de Lachin-corridor beschermen – de enige
landroute die Nagorno-Karabach en Armenië met elkaar verbond. Maar
nadat ze er niet in waren geslaagd te voorkómen dat Azerbeidzjan een
wegblokkade oplegde en later een controlepost op de corridor instelde,
begonnen de betrekkingen tussen Yerevan en de Karabach-Armeniërs aan
de ene kant, en de Russische vredeshandhavers aan de andere kant, te
verslechteren.
Als gevolg daarvan begon Armenië Moskou de rug toe te keren. Het feit
dat het land onlangs een gezamenlijke militaire oefening heeft
gehouden met de Verenigde Staten, en naar verluidt zes 155 millimeter
(een NAVO-standaard artilleriegranaat) Advanced Towed Artillery Gun
Systems (ATAGS) uit India heeft gekocht, doet vermoeden dat Moskou's
nominale bondgenoot in de Collective Security Treaty Organization (CSTO)
binnenkort zou kunnen proberen het door Rusland geleide militaire blok
te verlaten.
De laatste uitbraak van vijandelijkheden laat zien hoe onopgeloste
historische geschillen snel kunnen worden aangewakkerd door
nationalistische hartstochten. Hoewel Azerbeidzjan de regio onder
controle heeft gekregen, blijft het vertrouwen in de lokale Armeense
bevolking broos.
Door gebruik te maken van de zorgen van Rusland in Oekraïne hebben de
VS en de EU zich op agressieve wijze in het Zwarte Zeegebied en de
Kaukasus gevestigd. Armenië is een laaghangend fruit. De
kleurenrevolutie van 2018 (“Fluwelen Revolutie”) presenteerde zichzelf
als een kans voor Armenië om zijn buitenlands beleid in de Europese
richting te heroriënteren, zonder enige openlijke oorlogszuchtige
anti-Russische of uitgesproken pro-westerse geopolitieke oriëntatie.
Europa begreep de geopolitieke mogelijkheden met een veel grotere
vooruitziendheid dan Rusland. Moskou betaalt vandaag de dag een hoge
prijs voor zijn zelfgenoegzaamheid. In Pashinyan heeft Moskou een "vrijand"
die zich voordeed als zijn vriend en schijnbaar responsief was,
terwijl hij de tijd afwachtte om zijn land uit de Russische
invloedssfeer te halen. Die kans deed zich voor toen de speciale
militaire operatie van Rusland vorig jaar in Oekraïne begon.
De Armeense diaspora in Frankrijk was afgestemd op het vaardige
manoeuvreren van de Armeense premier Pashinyan en president Emmanuel
Macron was bereid een handje te helpen. De regering-Biden en de EU
bleven niet ver achter. Het besluit van Pashinyan om Armenië los te
koppelen van Nagorno-Karabach heeft de stilzwijgende goedkeuring van
het Westen en is de eerste noodzakelijke stap op weg naar het
Atlantische systeem. Niettemin zal het een kronkelige weg zijn en
Rusland kan er een moeilijke reis van maken. Pashinyan is een stoere,
sluwe klant. Het lastigste deel zal zijn manoeuvre zijn om Armenië uit
de CSTO te halen en de Russische basis in Gyumri te sluiten.
Moskou is het niet eens met de opmerkingen van Nikol Pashinyan, die
Rusland ervan beschuldigde zich te distantiëren van de zuidelijke
Kaukasus, zei Kremlin-woordvoerder Dmitry Peskov tegen verslaggevers.
“We kunnen het niet eens zijn met deze uitspraken van de heer Pashinyan. Rusland is een onlosmakelijk onderdeel van
deze regio, dus het kan eenvoudigweg niet de rug toekeren en weglopen
van waar dan ook in de regio. Rusland kan eenvoudigweg niet weglopen
van Armenië ”, benadrukte hij.
“Er zijn meer [etnische] Armeniërs in Rusland dan in Armenië zelf, en
de meerderheid van hen zijn absoluut modelburgers en patriotten van
ons land”, voegde Peskov eraan toe. Hij merkte met vertrouwen op dat
Rusland zou blijven optreden als waarborg voor de veiligheid en
stabiliteit in de regio, met name in Nagorno-Karabach, en dat Moskou
zou blijven werken aan het helpen bij het oplossen van de gespannen
situatie daar. Eerder zei Pashinyan in een interview met de Italiaanse
krant La Repubblica dat Rusland vervreemd was geraakt van de
zuidelijke Kaukasus. Volgens de Armeense premier zijn Russische
vredeshandhavers terughoudend of niet in staat de omstreden Lachin
Corridor te controleren.
Moskou is zich bewust van het grote plaatje: het NAVO-plan om zijn
aanwezigheid in de Kaukasus uit te breiden en van daaruit via de
Kaspische Zee een sprong te maken naar de Centraal-Aziatische steppen.
Rusland en Frankrijk strijden nu al hevig om invloed in Afrika, waar
het "Democratische Veiligheid"-beleid van eerstgenoemde zijn partners
helpt hun dekolonisatieprocessen volledig te voltooien, terwijl het
neokolonialisme van laatstgenoemde hen als vazallen onder controle
probeert te houden. De rivaliteit van de twee grootmachten breidt zich
nu snel uit naar de zuidelijke Kaukasus, nu Parijs een sterkere
positie inneemt ter ondersteuning van de onbepaalde bevriezing van het
Karabach-conflict, terwijl Moskou zijn inspanningen heeft opgevoerd om
zo snel mogelijk een politieke oplossing aan te moedigen.
Deze geostrategische regio dreigt te worden gedestabiliseerd door de
poging van Frankrijk om daar zijn neokoloniale
verdeel-en-heerspolitiek te herhalen. Het worstcasescenario is dat de
"slijmen en slaan"-campagne tegen Pashinyan leidt tot het uitbreken
van opnieuw een nieuwe hete oorlog, terwijl het relatief betere maar
nog steeds negatieve scenario is dat Parijs Armenië uit de "invloedssfeer"
van Moskou "rooft". De eerste kan het gevolg zijn van een misrekening,
terwijl de tweede kan worden gebruikt als “compensatie voor de
uitverkoop van Karabach onder druk van het Kremlin”.
Eerder deze week boekten de VS een diplomatieke doorbraak met de
inaugurele presidentiële bijeenkomst van het zogenaamde C5+1
Leidersforum – Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan, Turkmenistan,
Oezbekistan en de VS – voorgezeten door president Joe Biden in de
marge van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, afgelopen
dinsdag in New York. Biden noemde het “een historisch moment” voor hun
samenwerking “die geworteld is in onze gedeelde toewijding aan
soevereiniteit, onafhankelijkheid en territoriale integriteit” – een
zijdelingse verwijzing naar de Amerikaanse agenda om de Russische
dominantie in de regio de nek om te draaien. Volgens de Amerikaanse
inschatting voelen de voormalige regionale hoofdsteden van de
Sovjet-Unie zich ongemakkelijk omdat de Russische militaire
interventie in Oekraïne een slecht precedent schept, aangezien alle
Centraal-Aziatische landen een etnisch Russische bevolking hebben.
Biden besprak de samenwerking op het gebied van terrorismebestrijding,
regionale economische connectiviteit, een nieuw zakenplatform "om onze
diplomatieke betrokkenheid aan te vullen en onze particuliere sectoren
beter met elkaar te verbinden", en belangrijker nog: "het potentieel
voor een nieuwe dialoog over kritische mineralen om onze
energiezekerheid en toeleveringsketens jarenlang te versterken."
In een document van het Witte Huis stond dat de zes "een
reeks kwesties bespraken, waaronder veiligheid, handel en
investeringen, regionale connectiviteit, de noodzaak om de
soevereiniteit en territoriale integriteit van alle naties te
respecteren, en voortdurende hervormingen om het bestuur en de
rechtsstaat te verbeteren." Het onderstreepte dat Biden “de
opvattingen van zijn tegenhangers verwelkomde over hoe onze naties
kunnen samenwerken om de soevereiniteit, veerkracht en welvaart van de
Centraal-Aziatische landen verder te versterken en tegelijkertijd de
mensenrechten te bevorderen.”
In het document werden drie initiatieven aangehaald: USAID zal in
oktober een C5+1 Regionale Connectiviteitsministeriële bijeenkomst in
Centraal-Azië bijeenroepen “om concrete acties te bespreken”;
lancering van een C5+1 Critical Minerals Dialogue “om de enorme
minerale rijkdom van Centraal-Azië te ontwikkelen en de veiligheid van
kritieke mineralen te bevorderen”; en Amerikaanse steun voor
investeringen om een Trans-Kaspische handelsroute (de zogenaamde “Middle
Corridor”) te ontwikkelen via het Partnership for Global
Infrastructure and Investment (een gezamenlijke inspanning van Groep
van Zeven om infrastructuurprojecten in ontwikkelingslanden te
financieren).
Op parallelle wijze werd de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev,
merkwaardig genoeg, uitgenodigd als “geëerde gast” op de recente
Centraal-Aziatische top in Dushanbe op 14 en 15 september. Dit is de
eerste keer dat het forum dat bekend staat als de Consultatieve
Vergadering van de Staatshoofden van Centraal-Azië een leider van
buiten Centraal-Azië uitnodigde voor hun jaarlijkse conclaaf. Het
regionalisme is inderdaad in opmars in de steppen tegen de achtergrond
van de geopolitieke schok van de Russische invasie in Oekraïne, die nu
een uitputtingsdimensie bereikt. De Middle Corridor is bedoeld als
verbinding tussen de gecontaineriseerde spoorwegvrachtvervoernetwerken
van China en de EU via de economieën van Centraal-Azië, de Kaukasus,
Turkije en Oost-Europa via de veerbootterminals aan de Kaspische Zee
en de Zwarte Zee, die Russisch grondgebied omzeilen.
De tektonische verschuiving in de geopolitiek van de Kaukasus kwam
naar voren tijdens de ontmoeting van president Poetin woensdag met de
bezoekende Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi in Sint-Petersburg,
evenals tijdens de gesprekken in Teheran tussen de bezoekende
Russische minister van Defensie Sergei Shoigu en de Iraanse militaire
functionarissen. Dit onderwerp zal zeker besproken worden tussen
Poetin en Xi Jinping, tijdens zijn komende bezoek aan China volgende
maand.
Er is een convergentie van belangen tussen Rusland en Iran over
gebiedsontkenning aan de VS in het strategische knooppunt dat de
Kaspische Zee is. Maar het olierijke Azerbeidzjan is een ambivalente
partner voor Moskou, terwijl Teheran een moeizame relatie heeft met
Bakoe. Het is heel goed denkbaar dat de EU en de VS de toenadering
tussen Armenië en Azerbeidzjan zullen bevorderen (wat Turkije ook om
eigen redenen promoot).
Het vooruitzicht van een westerse aanwezigheid op lange termijn in de
Kaspische en Centraal-Aziatische regio's via de Zwarte Zee en de
Kaukasus vormt een grote uitdaging voor de Russische diplomatie. De
paradox is dat, hoewel het Westen er niet in is geslaagd Rusland te
verslaan in de oorlog in Oekraïne, het in een boog van omsingeling de
overhand probeert te krijgen op het Russische "nabije buitenland". In hoeverre
China bereid is de handen ineen te slaan met Rusland in deze
geopolitieke strijd is nog de vraag. De VS en de EU kiezen er
tactvol voor om de Chinese belangen niet rechtstreeks ter discussie te
stellen. China zou zelfs gebruik kunnen maken van de voorgestelde door
de VS gesteunde Trans-Kaspische Transportcorridor – de Zijderoute van
Kazachstan.
[Alle links, bronnen, documenten en meer informatie uitsluitend voor abonnee's]
[24 september 2023]
Afdrukken
Doorsturen
